ტერიტორიული თემი - ჩეჩნური "თეიფი"

 

  თეიფ-თუკხუმის ორგანიზაცია თავისი კლასიკური ფორმით ჩამოყალიბდა  თემურ ლენგის შემოსევების შემდეგ, როდესაც  ბრძოლების გამო ჩეჩნეთმა დიდი დანაკარგი იწვნია  . ამ პერიოდში ჩეჩნები იძულებულნი გახდნენ დაეტოვებინათ ვაკე  და წასულიყვნენ მთაში. ჩეჩნეთის ისტორიაში თეიფ-თუკხუმის ორგანიზაციის როლზე საუბრისას აუცილებელია განვსაზღვროთ რას ვგულისხმობთ ტერმინები „თეიფი“ და „თუკხუმი“.  ჩეჩნური თეიფი მისი კლასიკური ფორმით არ არის არც პატრონიმი და არც გვარი. სიტყვა „თეიფი“ ნასესხებია არაბულიდან (სადაც „თეიფა“ ნიშნავს „სახეობას, გვარს“) და ჩეჩნებში გავრცელდა  მე-17 საუკუნეში. იგი ასევე გვხვდება სხვა კავკასიელ ხალხებში სხვადასხვა სოციალურ და პატრონიმულ ჯგუფებში. ჩეჩნური თეიფი კლასიკური თვითმმართველი ტერიტორიული საზოგადოებაა, რომელიც შედგება ერთი ან რამდენიმე სოფლისაგან და თავისი უფლებამოსილების  უმაღლესი დონის ასოციაციებზე დელეგირებას ახდენს. სახელმწიფოსა და სახელმწიფო ინსტიტუტების ნგრევის პირობებში თეიფმა დაიწყო ადამიანის უფლებების დაცვის ფუნქციების შეთავსება. თეიფის, როგორც სოციალური სტრუქტურის ჩამოყალიბების დროს, მასში შედიოდა აგრეთვე მონათესავე ორგანიზაციები, რომელთაგან ყველაზე დიდი იყო "ვარ" -  წარმომავლობა. იგი თავისი სტრუქტურით და შინაარსით ბევრად უფრო ახლოსაა გვარის ცნებასთან. „ვარ“ იყო მონათესავე ორგანიზაცია, რომლის ყველა წევრს  ერთი წინაპარი აერთიანებდათ. ეს შეიძლება დადასტურდეს  იდიომატური გამონათქმებით, რომლებიც დღემდე შემორჩენილია ჩეჩნურ ენაში: „ვარი დაა - კლანის მამა, წინაპარი“, თუმცა ხალხური ეტიმოლოგია ხშირად ხელახლა ინტერპრეტაციას უკეთებს მას „ვორჰი დაა -“ შვიდივეს მამა (იგულისხმება შვიდი თაობა)“, მაგრამ სავსებით სავარაუდოა, რომ „ვარ“ - წარმომავლობა და „ვორჰ/ვარჰ“ - შვიდი ერთსა და იმავე ფესვს ატარებს. დროთა განმავლობაში, ტერმინი "ვარ" ხმარებიდან ამოვარდა ჩეჩნებში, ალბათ იმის გამო, რომ "ვარ-ის" უფრო ფართო სოციალური ფუნქციები გადაეცა თეიფს, ხოლო უფრო მცირე ვალდებულებები დაეკისრა მონათესავე ორგანიზაციებს: "ნეყიი" (некъи) და „ც1ინ ნახ-ს“ (ц1ин нах) .

  თეიფები წარმოიშვა სამხედრო დასახლებების, ასევე სამხედრო და პროფესიული სპეციალიზაციის საფუძველზე, რაც დასტურდება მრავალი ჩეჩნური თეიფის სახელით (ширдой  - სლინგები“, „лаыпкарой - სარეზერვო ჯარები“, „б1авлой- კოშკების მშენებლები“). შეიძლება გამოიყოს თეიფის ფორმირების რამდენიმე გზა:ტერიტორიული თემების გაერთიანება (მათ შორის სამხედრო დასახლებები, ხელოსნური თემები);ნათესაური ორგანიზაციების ზრდა მათთვის უფრო ფართო სოციალური ფუნქციების მინიჭებით;  თეიფების ჩამოყალიბება უცხოელთა კომპაქტურად დასახლებული ჯგუფების საფუძველზე.

  თეიფი ანუ ტერიტორიული საზოგადოება იყო პოლიტიკური ორგანიზაციის ერთადერთი შესაძლო მოდელი. ამის გარდა, ეს იყო პერიოდი, როდესაც ჩეჩნები, უფრო ძლიერი და მრავალრიცხოვანი მტრის ზეწოლის ქვეშ, იძულებულნი გახდნენ დაეტოვებინათ აყვავებული და ნაყოფიერი ხეობები და შეკრებილიყვნენ მთის ველურ და მკაცრ ხეობებში, სადაც არსებობის ერთადერთი გზა ბრძოლა იყო გადარჩენისთვის. ეჭვგარეშეა,რომ ლანდშაფტმაც  გავლენა მოახდინა ჩეჩნების სოციალური ორგანიზაციის ბუნებაზე იმ დროს, როდესაც მკაცრი და მიუწვდომელი მთების პირობებში სოფლის თემები მეტ-ნაკლებად სტაბილურ სოციალურ ფორმირებებად გაერთიანდნენ ზუსტად ლანდშაფტურ საფუძველზე (ერთი ხეობა, ერთი ღრუ და ა.შ.), მაგრამ თეიფი განსხვავდება კლასიკური ტომობრივი ორგანიზაციისგან, რომელიც ასევე იყო პრიმიტიული სოციალური ინსტიტუტი, იმით, რომ ეს არ იყო პატრონიმიის განვითარების შედეგი, არამედ თვისობრივად განსხვავებული ხასიათის სოციალური ფენომენი, რომელიც წარმოიშვა ობიექტური ისტორიული გარემოებების გამო.

  ამრიგად, კლასიკური ჩეჩნური თეიფი შეიძლება განისაზღვროს, როგორც ინსტიტუტი, რომელიც ტერიტორიული საზოგადოების დონეზე ახორციელებს სოციალური ორგანიზაციის ფუნქციებს  და გადასცემს თავის ზოგიერთ უფლებამოსილებას უმაღლესი დონის გაერთიანებებს. ტერიტორიული თემი შეიძლება შედგებოდეს ერთი ან რამდენიმე სოფლისაგან, რომლებიც მდებარეობს იმავე ლანდშაფტურ ზონაში. თეიფს, როგორც ინსტიტუტს აქვს მთელი რიგი ფუნდამენტური მახასიათებლები: ტერიტორიის ერთიანობა, საერთო ეკონომიკური, სამართლებრივი და იდეოლოგიური ბაზა. თეიფის სამართლებრივი საფუძველი იყო ტრადიციული სამართალი. ჩეჩნური სამართლის ნორმები, ყოველ შემთხვევაში, მე-16 საუკუნის დასაწყისიდან, მეხქ-ხელმა, ქვეყნის უზენაესმა საბჭომ დაადგინა. ჩეჩნეთში არსებობდა  მე-18 საუკუნის დასაწყისის სამართლებრივი აქტების შესახებ ჩანაწერები, რომლებიც გაქრა 1944 წელს ჩეჩნების გამოსახლების შემდეგ. ჩეჩნური ტრადიციული კანონი ითვალისწინებდა თითქმის ყველა იმ ინსტიტუტს, რომელიც სავალდებულოა თანამედროვე სასამართლო პრაქტიკისთვის: ბრალდება, დაცვა, ბრალდებულის უფლება მიმართოს სხვა ინსტანციას და ა.შ.

  კლასიკური ჩეჩნური თეიფისთვის დამახასიათებელი იყო შემდეგი ნიშნები : 1. კომუნალური მიწათმფლობელობის კრიზისი. კომუნალური მიწათმფლობელობა დამახასიათებელი იყო კლასიკური ოჯახისთვის. თეიფისის ორგანიზაციის დროს, განსაკუთრებით გვიანდელ პერიოდში, არსებობდა მიწის საკუთრების სხვადასხვა ფორმა.  თემის მიწა შემდეგნაირად იყოფოდა: ა) საერთო განუყოფელი მიწები, რომლებიც მოიცავს მთის საძოვრებს, მდინარის ნაპირებს და საძოვრებს; ბ) საერთო გამყოფები, რომლებიც უძველესი დროიდან ქმნიან სახნავ და სათიბ ადგილებს; გ) მფლობელობაში მყოფი საკუთარება. მიწის კერძო საკუთრების ან ექსკლუზიური საკუთრების უფლება, როდესაც მიწა შეიძლება მიენიჭოს კერძო მესაკუთრეებს მარადიული გირავნობის სახით, ყიდვის ან გაცვალის სახით, თუმცა განკარგვის უფლებაზე  შეზღუდვები რჩებოდა. 2. თეიფს ჰყავდა შეიარაღებული რაზმი, რომელიც იკრიბებოდა საომარი მოქმედებების დროს, რადგან საზოგადოება ვერ ინარჩუნებდა მუდმივ ჯარს. 3. სამხედრო რაზმს ხელმძღვანელობდა „ბიაჩჩა“ - სამხედრო ლიდერი, რომელიც  სახელდახელოდ ომის გამო იყო არჩეული 4. თეიფის წარმომადგენლობით ორგანოს წარმოადგენდა უხუცესთა საბჭო - თეიფან კხელ. მისი გადაწყვეტილება სავალდებულო იყო თეიფის ყველა წევრისთვის. 5. თეიფს ჰყავდა ლიდერი ლიდერი, რომელიც ხელმძღვანელობდა უხუცესთა საბჭოსაც, მაგრამ გადაწყვეტილების მიღებისას მას ყველასთან თანაბარი ხმა ჰქონდა. 6. თეიფს უფლება ჰქონდა მის შემადგენლობაში მიეღო სხვა პირები. ესენი შეიძლება ყოფილიყვნენ სხვა თეიფების ხალხი ან უცხოელები. 7. თითოეულ თიფს თავისი სახელი ჰქონდა, ფაქტობრივად, მრავალი ჩეჩნური თიეფების სახელები ასოცირდებოდა, ჯერ ერთი, სოფლის ან უბნის სახელთან, მეორეც, პროფესიულ სპეციალიზაციასთან ან ეთნიკური წარმომავლობასთან.