ჩეჩნური ეტიკეტი

 

  თითოეულმა ეთნიკურმა ჯგუფმა თავისი ისტორიული განვითარების პროცესში შეიმუშავა სოციოტიპური ქცევის რეგულატორები, რომელთა არსი არის მორალური ნორმები, ე.ი. სწორი და არასწორი ქცევის შესახებ იდეების სისტემა, რომელიც მოითხოვს გარკვეული მოქმედებების შესრულებას და სხვების აკრძალვას. ეთნიკური ჯგუფის კომუნიკაციისა და ქცევის მოდელები ყალიბდება და ირღვევა მორალური ცნობიერებით და  ამდიდრებს ზოგად ეროვნულ და საყოველთაო ღირებულებებს. მოგეხსენებათ, კომუნიკაცია არის არა მხოლოდ ინფორმაციის გაცვლა, არამედ სოციალური და ფსიქოლოგიური ურთიერთქმედებაც. ჩეჩნებს, ისევე როგორც სხვა ეთნიკური ჯგუფების წარმომადგენლებს შორის კომუნიკაციის ტრადიციული კულტურის საფუძველს წარმოადგენს ადამიანების, როგორც სქესის და ასაკობრივი ჯგუფების წარმომადგენლების, ურთიერთქმედების პრინციპები.  ჩეჩენი ხალხის ეტიკეტის ერთ-ერთი განმასხვავებელი ნიშანია  გერონტოკრატია. უფროს-უმცროსის დიქოტომია ცენტრალურია ტრადიციული ჩეჩნური ეტიკეტისთვის. ხანდაზმული ადამიანის პრესტიჟის ხაზგასმა ხდება მუდმივი მორალური ვალდებულება: მისალმების, მიმართვის, გაცნობისა და საუბრისას. გერონტოკრატიის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი გამოვლინებაა შვიდი წინაპრისა და შვიდი თაობის ხსოვნა. უნდა აღინიშნოს, რომ ყველა ჩეჩენი პასუხისმგებელია წარსულზე (ის არის პასუხისმგებელი შვიდი წინაპრის ქმედებებზე), აწმყოსა და მომავალზე (ის არის პასუხისმგებელი შვილების, შვილიშვილების, შვილთაშვილების ქმედებებზე და ა.შ.)

  გერონტოკრატიასთან ერთად ჩეჩნების კომუნიკაციის კულტურაში, როგორც გამორჩეული თვისება, აუცილებელია გამოვყოთ - ზრდილობა, რომელიც მოქმედებს როგორც ჩეჩნური საზოგადოების ფუნქციონირებისა და ინტერპერსონალური ურთიერთობების საფუძველი. ჩეჩნების კომუნიკაციის კულტურაში პრაქტიკულად არ არსებობს კომუნიკაციის ავტორიტარული სტილი. კომუნიკაციის ავტორიტარულ სტილს ჩეჩნები უკიდურესად უარყოფითად აღიქვამენ, ზოგიერთ შემთხვევაში კი შეურაცხყოფად. სიტყვიერი შეურაცხყოფა უფრო მტკივნეულია, ვიდრე ფიზიკური შეურაცხყოფა. ძნელია აიძულო ახალგაზრდები რაიმე გააკეთონ, მიაღწიონ რაღაცას მბრძანებლური ტონით, რადგან ეს იწვევს უკუკავშირს. ამის შესახებ თავის დღიურში რუსი ჯარისკაცი ს.ბელიაევი, რომელიც ჩეჩნების ტყვე იყო ათი თვის განმავლობაში, წერდა: „ჩეჩნები ძალიან ღარიბები არიან, მაგრამ მოწყალებაზე არასოდეს დადიან, არ უყვართ ხვეწნა ...  თანამოსაუბრისადმი თავაზიანობისა და პატივისცემის გამოვლინებაა ის, რომ ჩეჩნები ინტერპერსონალურ კომუნიკაციაში ცდილობენ აირიდონ კატეგორიული ღირებულებითი განსჯა. ჩეჩნებს არ აქვთ ჩვეულება თანამოსაუბრისთვის უსიამოვნო თემებზე ლაპარაკი, თუნდაც ეს სიმართლე იყოს. „უხამსი სიტყვის გადმოცემა არ შეიძლება“ – ეს არის ჩეჩნური ეტიკეტის ოქროს წესი.

  „გ1ილლაკხ“ არის ქცევის კულტურის გარეგანი გამოვლინება: მიმიკა, ჟესტები, ხმის ტემბრი, ჯდომის, დგომის, ჭამის, მოსმენის, ლაპარაკის და ძილის უნარიც კი, ისევე როგორც მრავალი სხვა რამ, რამაც შეიძლება პირველი შთაბეჭდილება მოახდინოს ადამიანზე. მაგალითად: უფროსს ფეხზე უნდა წამოუდგეს უმცროსი; უმცროსმა უფროსის მარცხნივ უნდა იაროს ; ჩეჩენმა წყალი ჯერ სხვას უნდა შესთავაზოს ; სუფრაზე ჭამა მასპინძელმა არ უნდა დაიწყოს  სტუმრის წინ; მასპინძელი დასაძინებბლად არ უნდა წავიდეს, სანამ სტუმრი არ დაიძინებს; უმცროსი არ უნდა დადგეს  უფროსის პირისპირ, განსაკუთრებით მზის მოფარებით. აქვე ვლინდება მზის უძველესი ჩეჩნური კულტიც. ჩეჩნური ეტიკეტის უძველესი წესები კომუნიკაციისას მზესთან ან სამხრეთთან ასოცირებულ ადამიანს უფრო მნიშვნელოვანს ხდის. ასე რომ, წესით, ჯერ ესალმებიან მზის ამოსვლის მხარეს მიმავალ ადამიანს.

  „ოზდალა“ არის ტერმინი, რომელიც არისტოკრატიის საწყისამდე მიდის და დიდგვაროვანის ცნების მიახლოვებულია. ასე, მაგალითად, ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში ტერმინი „ოზდა თეიფ“ (ღირსეული გვარი) ზოგიერთ სუბეთნიკურ ქვედანაყოფებს აღნიშნავდა. მათგან განსხვავებით არსებობდა ასევე „უღირსი“ ჯგუფები „ლეი თეიფ“.

  ადამიანში „ოზდალას“ კომპონენტის არსებობას ჩეჩნები ყველაზე მნიშვნელოვანად მიიჩნევენ. ეს არის რაღაც შინაგანი, რაც შეუმჩნეველია ერთი შეხედვით და  თავის გამოვლინებით მხარს უჭერს ადამიანში  „გ1ილლაკხ-ის“ გამოვლინებას. მაგალითად, „ოზდა სთაგი“ (ღირსეული კაცი) ფეხზე წამოდგება, როცა გამოჩნდება არა მხოლოდ უფროსი, არამედ უმცროსიც. როცა ღირსეული კაცი გზაშია, ის ყოველთვის პირველი ესალმება ფეხით მოსიარულეს. აქ ხაზგასმულია თანასწორობის ჩეჩნური კულტურაც.  „თუ ადამიანს აქვს სუსტი „ოზდალა“ , მაშინ „გ1ილლაკხ“ იჩენს თავს მანამ, სანამ ადამიანი არჩევანის წინაშე დადგება მე და შენ შორის. პირველ ადგილზე „გ1ილლაკხ-ის“ დაყენებისას, რაც არ უნდა დიდებულად მოეჩვენოს ადამიანს და სხვებს, ის იშლება, მაგრამ თუ ადამიანს აქვს ძლიერი შინაგანი კულტურა („ოზდალა“), მაშინ ის შეცდომის დაშვებისას წითლდება, თუნდაც საკუთარ თავთან“.ხალხში ამბობენ, რომ „გ1ილლაკხ“ ხის გვირგვინია, „ოზდალა“ კი მისი ღერო.

 ამ კომპონენტებთან ერთად გაჩნდა  სხვა რეგულატორის საჭიროებაც, რომელიც აძლიერებს პირველ ორ კომპონენტს. ეს არის მოთმინება, გამძლეობა („სობარ“), რომელიც ჩეჩნებს ეძლევა „ხის ფესვების სახით, რომელიც კვებავს ღეროსა და გვირგვინს ცოცხალი წვენებით“ ( პლატონი: „მოთმინება არის საფუძველი ყოველგვარი სიბრძნისა“).თუ ეთიკა „გ1ილლაკხ-სა“  და „ოზდალშია“, მაშინ „სობარი“ უფრო ფიზიოლოგიური, ბუნებრივი კატეგორიაა. ჩეჩნები თვლიან, რომ თუ ადამიანს არ აქვს საკმარისი მოთმინება, გამძლეობა, მაშინ ის ვერ იქნება ღირსეული.

„სობარი“ მხოლოდ მოთმინება არ არის, ამ ტერმინს ასევე აქვს უბედურების ჟამს ფიზიკური მოთმინების მნიშვნელობაც. „სობარი“ ასევე ხაზს უსვამს მოთმინებას, სხვა ადამიანის მიმართ ტოლერანტულ დამოკიდებულებას, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სიკეთეს. „სობარი“, თითქოსდა, სამყაროს მორალური საფუძველია, მასში არის რაღაც კოსმოგონიური. ეს იგრძნობა ანდაზებსა და გამონათქვამებში. ამბობენ: „სობარმა“ მთა შეჭამა, სულსწრაფობამ კი სულიო“.